قطعه‏ای از تفسیری بی‏نام به فارسی که ظاهرا در اواخر قرن چهارم یا اوایل‏ قرن پنجم نوشته شده است؛چاپ عکسی از روی نسخه‏ای محفوظ در دانشگاه‏ لاهور،از انتشارات بنیاد فرهنگ ایران(سلسلهء عکس نسخه‏های خطی،شمارهء 1) چاپ شرکت سهامی افست،اسفند 1344.آقای مینوی در مقدّمه‏ای که بر این‏ چاپ نوشته‏اند تألیف کتاب را هم‏عصر با کتب اواخر قرن چهارم و اوایل قرن‏ پنجم هجری دانسته‏اند و احتمال داده‏اند که محلّ تألیف آن شاید مشرق فلات ایران‏ از خراسان تا غزنین بوده باشد.همچنانکه ایشان مرقوم فرموده‏اند از اشارات خفیفی‏ که دربارهء یکی دو تن از قبیل قاضی بو عاصم یا خواجه ابو جعفر مفسّر در این تفسیر آمده است متأسّفانه نمی‏توان بحّل مسألهء مؤلّف تفسیر و زمان واقعی او پی برد. (*)-این مقاله را با تأمل مطالعه فرمایید.(مجله یغما(
نشانهء خفیف دیگری نیز میتوان دربارهء مؤلف بدست آورد و آن حنفی بودن اوست‏ چنانکه در صفحهء 17 پس از شمردن شرایط وجوب زکوة گوید:از این هفت شرط یکی نبود زکوة واجب نیاید در قول بو حنیفه رحمة الله علیه...و در صفحهء 61 در بیان حکم سرقت گوید:اگر کسی از ذو رحم محرم خویش چیزی دزدد دست‏ او نبرند و اگر کم از ده درم و یا چیزی که بهای او کم از ده درم بود بنزد بو حنیفه رحمة الله علیه دست او نبرند..و نیز در صفحات 86 و 87 در تفسیر آیهء:
و ما کان اللّه لیضیع ایمانکم
،اختلاف شافعی و ابو حنیفه را در این مسأله که آیا نماز از شرایع ایمان است یا از خود ایمان است نقل می‏کند.ابو حنیفه معتقد است که‏ نماز خود ایمان نیست بلکه از شرایع ایمانست و شافعی با استدلال باین آیه معتقد است که نماز خود ایمانست یا از ایمانست.مؤلف نخست قول شافعی و استدلال او را نقل می‏کند و بعد می‏گوید:اما انصاف(در اصل انفصال؟)آنست که...و بعد شروع باستدلال ابو حنیفه و ترجیح قول او می‏کند.
دربارهء تاریخ کتابت آقای مینوی حدس زده‏اند که باحتمال قوی باید قبل از 450 هجری باشد و سبک خط که متن آیات به کوفی و تفسیر به نسخ قدیم است‏ بزرگترین مؤیّد این حدس است ولی آنچه جالب توجّه است تمییز میان ج و چ و ب و پ و ز و ژ به سه نقطه است و نیز نوشتن ذالهای فارسی بدال است که رسم الخط عمومی نسخه‏های خطی از قرن هشتم و نهم ببعد است.
آقای مینوی ببعضی از نکات رسم الخط که در این کتاب به کار رفته است اشاره‏ فرموده‏اند و پس از آن بعضی خصوصیّات لغوی آن را بیان کرده‏اند.من در اینجا برای نشان دادن اهمیت فوق العادهء این کتاب ببعضی دیگر از نوادر لغوی که در آن‏ موجود است اشاره می‏کنم و بحث محقّقانه را بعهدهء فضلای متخصّص در زبان و ادب‏ پارسی میگذارم:
اسکرد1بمعنی واجب:تمام گزارید نمازهائی را که بر شما اسکرد کرده‏اند ای که واجب کرده‏اند...و بدهید زکوة ای که دهشی که بر خواستهای شما اسکرد کرده‏اند ای که واجب کرده‏اند.(ص 17)
از خودی،بخود،بخودی:بمعنی از پیش خود،سرخود مستقل،بعمد و اختیار:شما از خودی بر خدای عز و جل چیزی می‏گوئید که ندانید.(ص 15) در تفسیر آیهء:
فویل للّذین یکتبون الکتاب بایدیهم ثم یقولون هذا من عند اللّه
: واویل مران کسها را که بخودی کتابها نوشتند(ص 13)اما پدرت را گوساله‏ای‏ بود بخود که آن را اندر کوهی برده است بامانت بخداوند ابراهیم و اسحاق‏ سپرده است..(ص 6)
بخود بمعنی باختیار و بعمد در این بیت سعدی استعمال شده است:
نه خود را بآتش بخود میزنم‏ که زنجیر شوق است در گردنم
و مقایسه شود با این شعر حافظ:
حافظ به خود نپوشید این خرقهء می آلود ای شیخ پاک دامن معذور دار ما را
برده‏1شدن،بمعنی مغلوب شدن خصم در حجّت و استدلال:ایشان را حجت‏ و بهانه باشد که و شما اندرین برده شوید.(ص 13)
برده‏1گرداندن،بمعنی مغلوب کردن خصم در احتجاج:و مر شما را بدین‏ برده گردانند،در تفسیر آیهء:
لحیا جو کم به عند ربّکم.
(ص 12)
بهانه بمعنی حجّت و برهان:در تفسیر آیهء:
لئلاّیکون للنّاس علیکم حجة
،گوید: پارسی حجت بهانه‏ای بود که خصم را برده گرداند و دعوی دعوی کننده را روشن گرداند.(ص 92)
برسو،بمعنی فوق:و آن برسو شما بداشتیم در تفسیر آیهء:
و رفعنا فوقکم‏ الطّور.
(ص 28)
بی از دیگر مردمان،در ترجمهء
:من دون النّاس.
(ص 29)
بی‏خستون و بی‏ستون،بمعنی کافر و منکر مکرّر استعمال شده است.
پشتگان،بمعنی یاری‏ده،در ترجمهء«نصیر»در آیهء:
مالک من اللّه من ولیّ‏ و لا نصیر.
(ص 65)
پی افتادن،بمعنی فهمیدن و دریافتن:می گوئیم راعنا او خود پی نیفتد. سعد معاذ رضی الله عنه گفت جهودان پی افتادی.(ص 48)
پادشاه،بمعنی خدا:پادشاه عز و جل جبریل را علیه السلام بدین آیت فرستاد. (ص 69 و 70)
دو کانی،بمعنی دکان:تا آدم علیه السلام آنجا دو کانی بنا کرد...چون‏ دو کانی برآمد ایزد تعالی خانه‏ای زرین از زیر عرش بسوی آدم فرستاد با هفتاد هزار فریشته تا آن خانه را بر میان دو کانی بنهادند...چون آدم علیه السلام‏ این دو کانی بنا کرد و این خانه بر آن نهاده آمد.کلمهء دکان را لغت‏نویسان عرب‏ فارسی معرّب دانسته‏اند و یکی از معانی آن را مصطبه گفته‏اند.اینجا معنی مصطبه‏ و صفّه و بنائی که مانند سکّو باشد مناسب است.
زودی،بمعنی سرعت؛در تفسیر آیهء:
و اذا قضی امرا فانّما یقول له کن فیکون
گوید:و این کن از بهر آن یاد کرده است که فهم آدمیان اندر دریافت زودی‏ بیش ازین طاقت نداشت که دریافتی،کن یاد کرد...(ص 62)
سر گزید،بمعنی مالیّات سرانه بجای جزیه(ص 19)که می‏رساند گزیت یا جزیه بمعنی خراج و مالیّات مطلق نیز استعمال می‏شده است و بهمین جهت برای‏ مالیات سرانه کلمهء سر گزید را بکار برده است.
سریاکان‏1،بمعنی رؤساء که لابد مفرد آن باید سریاک باشد؛در ترجمهء جملهء عربی الا الاباطیل الّتی یسعمونها من رؤسائهم گوید:جز آن بیهده‏های ترفندها که از سریاکان خویش و دانشمندان خویش می‏شنوند.(ص 13)
ش،ضمیر فاعلی در آخرین فعل مفرد غایب:و آن کعب جهودی بود از بنی‏ نضیر(در اصل نظیر؟)مهتر ایشان؛پرسیدش مریشان را که نشان این مرد یعنی‏ محمد صلی الله علیه و سلم در تورات هیچ یافته‏اید.(ص 14)
شو،امر از فعل شدن بمعنی رفتن برای تأکید یا افادهء بمعنی دیگر دوبار استعمال شده است:شو بنزدیک آن تنور شو.(ص 46)
شنکل‏1،بمعنی سم و ظلف عربی؛در تفسیر فاقع لونها گوید:زرد زرد تا شنکلها و سرونش نیز زرد است.(ص 5).و این عبارت بیقین‏تر ترجمهء جملهء عربی فاقع لونها ای صفراء القرن و الظلف است که مفسران گفته‏اند.و شنکل معادل ظلف و سرون‏ معادل قرن آورده شده است.در این صورت شنکل صورت دیگری است از کلمهء ژنکله‏ که در فرهنگهای فارسی بمعنی سم آمده است.
کم دان بمعنی امّی‏‘در ترجمهء:و منهم امیّون لا یعلمون الکتاب گوید: ازین جهودان گروهی کم دانانند.(ص 13)
مایگان،بمعنی ماه(سی روز):و چون بمدینه آمد مقدار هفده مایگان یا شانزده...(ص 50)؛و نماز سوی بیت المقدس کرد هفده مایگان و هژده نیز گفته‏اند و شانزده نیز گفته‏اند...؛گفت که ایشان را چه برگردانید از آن‏ قبله که نماز کردندی بر آن جانب هفده مایگان...(ص 84)
مرگی،بجای مرگ:و نه اندر آتش مرگی و راحت باشد.(ص 15)
فرستید،بجای فرستاد.(ص 41،مکرر)
وابشاوانم،ترجمهء اضطرّه؛در ترجمهء:ثم اضطرّه الی عذاب النّار گوید: و لکن کافر را وابشاوانم اندران جهان بپای واهی دردناک...(ص 71).
دو موضع گردن بردتر آمده است،یکی در صفحهء 58 در ترجمهء:و ایّ احد اظلم علی‏ نفسه و اعتی(در متن اغنی؟)و اجری علی خالقه گوید:کیست از مردمان بر خویشتن‏ بیدادگرتر و ز خداوند تعالی گردن بردتر و بر خداوند خود دلیرتر...،و دیگر بار در ترجمهء:و ایّ احد اظلم علی نفسه و اعتا و اجرا علی خالقه گوید:کیست بر تن‏ و جان خود بیدادگرتر و بر خداوند تعالی دلیرتر و ز خداوند گردن بردتر.
*** اکنون که مختصری در بیان اهمیّت این کتاب گفته شد مناسب است یادآوری‏ شود که این نخستین نشریه از سلسلهء عکس نسخه‏های خطّی است که بنیاد فرهنگ‏ ایران بعهده گرفته است و نشریهء دوم آن چاپ عکس نسخهء خطی کتاب الابنیه عن‏ حقائق الادویه است که آن نیز در اسفند 1344 منتشر شده است.
چاپ عکس نسخه‏های منحصر بفرد طرح پنجم از طرحهای اجرائی سال 1344 بنیاد فرهنگ ایران است که از طرف مدیر کلّ آن آقای دکتر پرویز خانلری‏ تدوین شده و باطّلاع هیئت امنا رسیده و مورد تصویب واقع گردیده است.طرحهای‏ دیگر آن عبارتست از:تألیف لغت نامه و تاریخ زبان فارسی و ترجمهء کتابهای راجع‏ به ایران و تأسیس کتابخانهء ایران و چاپ آثار هنری ایران و چاپهای کتابهای علمی‏ قدیم و کمک به کتابخانه‏های عمومی است.
با آنکه بیش از یکسال و چند ماه از تأسیس بنیاد فرهنگ ایران و تصویب‏ طرحهای فوق نمیگذرد در اجرای کلیهء این طرحها پیشرفت‏های مهمّی حاصل‏ شده است که بیشتر مرهون عنایت و تشویق علیا حضرت شهبانوی ایران مؤسس‏ و ریاست افتخاری بنیاد و حسن اداره و فعالیت و بصیرت و کفایت آقای دکتر پرویز خانلری مدیر کل آن می‏باشد.در طرح مربوط به لغت‏نامه یک سلسله فرهنگهای‏ علمی و فنی پیش‏بینی شده است و نخستین نشریه که فرهنگ اصطلاحات نفت است‏ بسه زبان فارسی و روسی و انگلیسی تألیف آقای جلال الدّین توانا منتشر شده است. در طرح لغت‏نامه فرهنگهای پهلوی نیز گنجانده شده است و لغت‏نامهء هوزوارش‏ و لغت‏نامهء بندهشن آمادهء چاپ است.در طرح مربوط به طبع کتابهای علمی قدیم فارسی،شمارنامهء محمّد بن ایوب طبری طبع شده و میزان الحکمهء خازنی در تعیین‏ وزن مخصوص اجسام آمادهء چاپ است و نزهة الارواح در علم موسیقی تحت طبع است. در طرح مربوط بتاریخ زبان فارسی جلد اول تاریخ زبان فارسی شامل اصول و کلیّات‏ علمی این فن تألیف آقای دکتر خانلری به چاپخانه فرستاده شده است.در طرح‏ مربوط به کتابخانهء فرهنگ ایران تاکنون قریب پنج هزار جلد دربارهء زبان و تاریخ‏ و جغرافیا و ادبیات و منابع طبیعی ایران فراهم شده است.
برای اجرای کامل این طرحها و طرحهای دیگر کمک بعضی مؤسسات مالی‏ و صنعتی دولتی تنها کافی نیست.توانگران ایرانی که میخواهند قسمتی از عایدات‏ خود را صرف کارهای اساسی که بنفع پیشرفت دانش و فرهنگ ایران باشد اختصاص‏ دهند باید از مشاهدهء آثار این بنیاد بر سر شوق آیند و در اجرای مقاصد آن همکاری‏ کنند.هیچ عمل خیری باندازهء کمک به پیشرفت دانش و فرهنگ و تعمیم آن‏ شریف و بی‏شائبه نیست.